شاهکار معماری ایران

یکی از درخشان‌ترین دوره‌های هنر ایران پس ازاسلام دوره صفویه است. در سال ۹۰۷ قمری (۱۵۰۲م.) شاه اسماعیل، سلسله صفوی را تأسیس کرد. در این دوره مراکز و کانونهای صنعتی وهنری در ایران افزایش یافت، در ابتدای تأسیس این سلسله،‌ تبریز پایتخت بود و به همین سبب این شهر مرکزی شد برای فعالیتهای هنرمندانی مانند خطاطان،‌ تذهیب‌کاران،‌ نقاشان و صحافان و همچنین هنرمندانی که در دیگر فنون و صنایع کار می‌کردند و هنرمندانی که درصنایع منسوجات و بافت پارچه به کار می‌پرداختند

زمینه سیاسی معماری دوره صفوی

زمینه سیاسی این روزگار در نظر اول حاکی از اوضاع مطلوب برای برنامه ریزیهای عظیم معماری است. هر کدام از شاهان صفوی سلطنت های بیست و پنج ساله و یا بیشتر داشتند.این سلطنت های طولانی شرایط مطلوبی را برای عملیات مطمئن معماری پدید می آورد. اما این عملیات و اقدام ها بطور پراکنده صورت گرفت چون تعدادی از این شاهان یعنی اسماعیل اول و طهماسپ اول نتوانستند محرکه لازم را از بالا تزریق کنند. به همین دلیل در فاصله بین سالهای ۹۰-۱۵۰۰م کارهای معماری عظیمی در ایران صورت نپذیرد، یعنی قرنی که از زمان ورود آل بویه به صحنه سیاسی در ایران بی سابقه بود. این اوضاع با جلوس شاه عباس با پویائی تمام تغییر یافت ، و دلیل آن هم بی تردید در اشتیاق خود شاه و درباریان او به بناسازی و عمارت پردازی بود.بعید نیست که رقبای قبیله ای و گروهی دربار صفوی سنگ بهانه رقابت خویشتن را در برنامه ریزیهای معماری یافته باشند. چنین می نماید که زنان در امر بناسازی چندان دست نداشته اند و زنانی که از برنامه های معماری حمایت کرده اند فقط به امر مدرسه سازی پرداخته اند.در خارج از محدوده دربار ، احتمالا طبقه تجار هم با حمایت مالی خود تعداد معتنابهی بازار (در قزوین ، کرمان ، کاشان ، قم ، به غیر از خود اصفهان ) بر پا کرده اند.

معماری در دوره صفویه

بنای چهل ستون (کلاه فرنگی). قزوین، دوره شاه طهماسپ صفوی

دراواخر قرن دهم قمری، در زمان شاه عباس پایتخت از قزوین به اصفهان انتقال یافت. با انتخاب پایتخت جدید، این شهر به عنوان یکی ازدرخشان‌ترن شهرهای شرق گسترش پیدا کرد. بازارها، کاخها،‌ مساجد، باغها،‌ پلها در نقشه شهر گنجانیده شده بود. در این زمان همه بناهای مذهبی با تزیینات کاشیکاری آرایش شدند. بناهای مسجد شیخ لطف‌الله سر در قیصریه و مسجد امام (شاه) درمیدان نقش جهان با کاشیهای معرق مزین شدند. آجرهای مربع کاشی منقوش،‌ معروف به آجرهای «هفت رنگ» در بناها به مقیاس گسترده مورد استفاده قرار گرفت. نقش و نگار کاشیها و رنگهای آنها زینت خاصی به بناهای این دوره بخشیده است. نه تنها دیوارها، بلکه گنبدها،‌ ایوان،‌ طاقنماها سردر ورودیها و مناره با کاشی و موزاییک آراسته شد. ساخت سردرهای بزرگ با کاشیهای شفاف و گچبری مقرنسکاری در عصر صفویه پیشرفت بسیار داشت. ترکیب سردر برزگ و مناره‌های طرفین آن با صحن چهار ایوانی و ساختمانهای اطراف آن و قراردادن گنبد به گونه‌ای که با همه ساختمان متناسب باشد، درمعماری زمان صفوی به درجه کمال رسید. با توجه به امنیت ایران در این دوره بناهایی بزرگ و عالی مانند کاخهای عالی قاپو، چهل ستون، هشت بهشت و تالار اشرف در اصفهان و بقعه شاهزاده حسین،‌ سردر عالی‌قاپو و چهلستون در قزوین ساخته شدند. دیوارهای این کاخها ازکاشیهای خوش آب و رنگ پوشیده شده ومیان مجموع آنها با نقوش نقاشان معروف آن دوره پیوند هست. سقفها و دیوارها نیز غالباً با منبت‌کاری تزیین می‌شدند.

بازار اردبیل

تزیینات چوبی در بناهای غیرمذهبی دارای نقش اصلی بود و در آنها میزان بیشتری ازتذهیب‌کاری و نقاشیهای لاکی استفاده می‌شد. طرحهای آنها با هنر مینیاتور دارای رابطه نزدیکی بود. کنده‌کاری و خراطی به ویژه در درها و سقفها خود هنر خاصی دراین دوره بوده است. نقاشیهای دیواری (فرسک) در کاخ عالی‌قاپو، قصر اشرف و چهلستون و همچنین آیینه‌کاری به عنوان نوعی تزیین جدید دربناها، مانند آیینه خانه، مورد استفاده قرار گرفته است. 

به طور کلی قرن دهم ویازدهم قمری، به عنوان دوران شکوفایی هنرهای اسلامی ایران، و اصفهان یکی از مهم‌ترین و زیباترین شهرهای این دوره بوده است. بناهای بزرگ شهر اغلب با کاشیکاریهای زیبا تزیین شده‌اند. وقتی شاه عباس اصفهان را پایتخت خود قرار داد، نقشه جدیدی برای شهر طرح کرد: خیابان بزرگ و معروف چهارباغ را او ساخت و طرفین خیابان را دستور داد درخت بکارند. این خیابان به پل بزرگی که روی زاینده رود است، می‌رسد. در میانه شهر، میدان بزرگ «نقش جهان» قرار دارد. مسجد امام (شاه) درسمت جنوب و قصر عالی‌قاپو در مغرب و مسجد شیخ لطف‌الله در مشرق و سردر بازار قیصریه در شمال آن جای گرفته‌اند. این میدان جای چوگان‌بازی بوده و دروازه‌های سنگی که برای این بازی ساخته شده، هنوز در دو سوی میدان موجود است. در چهار سوی این میدان قریب دویست باب حجرات در دو طبقه ساخته شده است. 

بنای مسجد امام (شاه) که در جنوب میدان واقع شده، از لحاظ معماری و کاشیکاری و حجاری و عظمت گنبد و مناره‌های بلند آن، از شاهکارهای قرن یازدهم قمری است. کتیبه سر در اصلی مسجد بر روی کاشی معرق وبه خط ثلث علیرضا عباسی نوشته شده و تاریخ ۱۰۲۵ ق. بر آن است. معمار این مسجد «استاد علی‌اکبر اصفهانی» و مباشر ساختمان «محب علی بیگالله» بوده‌اند.

عالی‌قاپو با ایوان بلند آن در مغرب میدان جای دارد. عالی‌قاپو دارای جلوخان و شش طبقه ساختمان است که در هر طبقه تزیینات و گچبری و نقاشی موجود است. ایوان رفیع آن با ستونهای چوبی وسقف خاتم نیز بسیار جالب است.

مسجد شیخ لطف‌الله که در شرق میدان واقع شده، گنبد زیبایی دارد که از کاشی پوشیده شده و طرح آن نقش تاک یا اسلیمی بزرگ است و با شکل و اندازه گنبد تناسب کاملی دارد. راهروی مسجد که به شبستان و محراب بی‌نظیر آن منتهی می‌شود، دارای کاشیکاری خشتی بسیار زیبا و پنجره‌های سنگی مشبک است. کاشیکاری داخل شبستان شامل کاشیهای هفت رنگ و معرق‌کاریهای زیباست و کتیبه‌های معرق و قطار و پیچ کاشیس فیروزه‌ای و پنجره‌های مشبک کاشی است، طرح نقوش و رنگ‌آمیزیهای متنوع و الوان نارنجی و لاجوردی، جلال و زیبایی خیره‌کننده‌ای به این شبستان بخشیده است. کاشیکاری سقف داخلی شبستان، با طرح لوزی و ریزه‌کاریهای خاصی که در آن به کار رفته اعجاب‌انگیز است. محراب کاشی معرق و مقرنس‌کاری آن نیز در زمره آثار مهم هنری است از لحاظ صنعت کاشی‌پزی و معرق‌کاری، شاهکاری به شمار می‌رود. 

سردر بازار، بخش شمالی، علاوه بر کاشیکاری زیبا، مجالس نقاشی زیبایی دارد که قسمتی از آن شامل تصاویر جنگ شاه عباس با ازبکان و مجالس بزم شاهی است. 

کاخ چهلستون، با ۲۰ ستون چوبی بلند در ایوان، و تالار آیینه با سقف منقوش و زراندود و منبت‌کاری وگچبری و نقاشیهای عالی، یکی از مشهورترین کاخهای این دوره است. 

قصر هشت بهشت نیز از نظر بُعد مناظر باغ به میزان وسیع‌تری اهمیت معماری دارد. این قصر را برای جشنهای مجلل درنظر گرفته بودند. شهرت این کاخ گذشته از جنبه معماری وزیبایی، به سبب استفاده ازسنگهای مرمر و طاق مقرنسکاری و نقاشی مناظر کاشیکاری خاص آن است. آیینه‌کاری این کاخ عامل دیگری در زیبایی بنا بوده است. 

تالار اشرف، شامل یک تالار بزرگ و دو اتاق در کنار آن است. اهمیت این بنا گذشته از نظر معماری وسقفهای بزرگ ضربی، به خاطر مقرنسکاری و نقاشی و تصاویر طلاکاری سقف و شاه‌نشین آن است.

مدرسه چهارباغ با سردر ورودی و گنبد و دو مناره رفیع از نظر شیوه کاشیکاری و رنگ‌آمیزی جلب نظر می‌کند. بنای زیبای این مدرسه و کاروانسرا، و بازار در خیابان چهارباغ احداث شده است.

مدرسه چهارباغ

به امر شاه عباس، در سراسر ایران، کاروانسراهای بزرگی نیز اغلب از آجر و گاهی ازسنگ ساخته شده است. در این دوره به علت دو جنبه مهم مذهبی و اقتصادی، تعداد زیادی کاروانسرا ساخته شد. شیوه ساختمانی کاروانسراها بیشتر چهار ایوانی است، ولی انواع دیگری مانند مثلث، هشت ضلعی، دایره، کوهستانی و متفرقه در بین این بناها دیده می‌شود. از کاروانسراهای این دوره مهیار در اصفهان، کاروانسرای بیستون درکرمانشاه، کاروانسرای مادرشاه و شیخ علی خان در اصفهان و امین‌آباد را می‌توان نام برد. 

در دوره صفویه همچنین تعداد زیادی پل ساخته شد. معماری این پلها از نظر زیبایی و شیوه پل‌سازی بسیار چشمگیرند. پل الله وردی خان یا ۳۳ پل در انتهای خیابان چهارباغ در اصفهان در دو طبقه بر روی رودخانه زاینده رود واقع شده و ۳۰۰ متر طول و ۱۴ متر عرض دارد. در دو سوی جاده اصلی، راهروی سرپوشیده‌ای برای پیاده‌روان ساخته شده است. 

پل خواجو که بر روی زاینده رود ساخته شده، از نظر معماری و کاشیکاری مشهور است. طول پل ۱۳۲ متر و عرض آن ۱۲ متر است. این پل چیزی بیش از وسیله عبور از رودخانه بوده، از لحاظ تناسب و جلوه، زیبایی چشمگیری دارد. این پلها نه تنها برای عبور بلکه برای توقف نیز طراحی شده است و در آنها جاهایی برای تفریح و درنگ وجود دارد. در سراسر طول پل، غرفه‌های کوچک زیبایی تعبیه شده که با کاشی و نقشهای دیواری زیبایی آراسته است.

از زمان صفویه بناهای تاریخی بسیار دیگری در ایران وجود دارد، چون مجموعه بقعه شیخ صفی در اردبیل، بخشهایی ازمجموعه آستان قدس رضوی(ع) در مشهد. مجموعه بنای کنونی بقعه شیخ صفی شامل مجموعه‌ای از گورهای شاهان شاهزادگان دوره صفوی و چند ساختمان دیگر به نام چینی خانه،‌ مسجد و جنت‌سرا،‌ حرم خانه، خانقاه چراغخانه، شهیدگاه و متعلقات دیگر است. مقبره استوانهای شکل با گنبدی کوتاه پوشانیده شده است و دور برج از خارج دارای کتیبه بزرگی آجری است و نام «الله» با کاشی روی آن تکرار شده است. آستان پرشکوه قدس رضوی(ع) طی قرنهای متوالی، زیارتگاه همه مسلمانان جهان بوده و خود شامل مجموعه متعددی است. گنبد زرین بنا دارای دو پوشش است که پوشش خارجی آن طلاکاری است. این گنبد کتیبه‌ای به خطر علیرضا عباسی خوشنویس دوره عباسی دارد. دو مناره طلا بر روی ایوان عباسی و ایوان جنوبی قرار دارند. طلاکاری ایوان صحنه کهنه به فرمان نادرشاه افشار انجام شده، و از این روست که به «ایوان نادری» معروف است. 

حرم بنای چهارگوشی است که هر ضلع آن تقریباً ده متر است و ازاره آن با کاشیهای خشتی مزین شده است. این کاشیها با نقش و نگار بدیع و طلاکاری در زمره زیباترین انواع کاشی است. به طور کلی برخی از بهترین تزیینات و آیینه‌کاری ونمونه کاشیکاری سه دوره تاریخی متوالی را در آن مکان مقدس می‌توان دید، زیرا مسجد گوهرشاد در زمان تیموریان، صحن کهنه در زمان صفویه و صحن نو در دوره قاجاریه ساخته شده است. 

با نگرشی کلی به هنرهای این دوره، باید پذیرفت که در دوره صفوی، بار دیگر عصر نوین ودرخشانی در هنر ایران طلوع کرد. هنر بزرگ ایران، چنانکه برخی به نادرست تصور کردند، منحصر به دوره پیش از اسلام نیست، بلکه در هر دوره، هنری که در نوع خود زیبا و کامل بوده پدیدار شده است. در قرن دهم قمری هنرمندان ایران به مزایا و نتایج تازه‌ای دست یافتند. در آن دوره قالیهایی بافته شده که تا آن تاریخ نظیر نداشته است. به نوشته پروفسور پوپ امریکایی: «بعضی از قالی و قالیهای این دوره با نخهای طلا و نقره بافته شده و رنگ اصلی حاشیه معمولاً با رنگ زمینه آن تباین دارد. یونانیان که از جلال و شکوه جامه‌های ایرانی در شگفت بودند اگر جامه‌های شاهزادگان ایرانی را در زمان شاه عباس می‌دیدند چه می‌گفتند؟ زریهایی که از زر و سیم ساخته شده بود همچون آب در حرکت و نرم به نظر می‌آید و بر آنها چنان نقشهای زیبا به فاصله‌های متناسب طرح شده که نه فقط عالی و باشکوه جلوه می‌کرد بلکه جلال آنها بارز و هویدا بود». 

به راهنمایی و استادی هنرمندانی چون بهزاد، میرک، سلطان محمد و رضا عباسی نقاشی رنگی وقلمی در رنگ‌آمیزی و زیبایی و تناسب خطوط به درجه کمال و درخشندگی رسید. لطافت در تجسم و تصور و نشاط و تابش و مهارت با هم ترکیب شد و یکی از معروف‌ترین و کهن‌ترین هنرها را به درجات تازه‌ای از اعتلا رساند. علاوه بر هنر نگارگری، قالی‌بافی، نقاشی، و منسوجات باید به ظروف سفالی و فلزی این دوره هم توجه کرد. 

گفته‌اند که شاه عباس صفوی به جمع‌آوری ظروف سفالین سخت علاقه داشت و دستور داده بود در عالی قاپوی اصفهان و مقبره شیخ صفی‌الدین در اردبیل اتاقهای مخصوصی به این منظور بسازند و جاهایی در دیوار برای نگاهداشتن ظروف آماده کنند. 

در این دوره ظروف سفالین، پیوسته ازچین به ایران آورده می‌شد وسفال‌سازان ایران ازآنها تقلید می‌کردند. به نوشته شاردن، سیاح فرانسوی :‌ «ظروف ایرانی در این دوره از لحاظ صافی و شفافی و جنس ازظروف ساخت چین کمتر نیست». اختیار دو رنگ آبی وسفید در دوره صفوی، برای اغلب ظروف و نیز پرداخت نقشهای برجسته بر روی طراحیها و اندودکردنشان با لعاب سبز یشمی و آبی لاجوردی و سورمه‌ای نمودار جنبه‌های اصلی این تمایل‌اند. 

در فلزکاری عصر صفوی، بر پایه سنتهای قدیم و مهارت فلزکاران این دوره، هنرمندان چیره‌دستی مجال ظهور یافتند. مصنوعات طلاکاری، نقره‌کاری و برنج‌سازی رونق بسیار داشت و آهن و فولاد نیز گاه طلا و نقره‌کوب می‌شد. طراحان و نقاشان، این زمان با ابداع شیوه‌های جدید، موازین تازه‌ای در سبکهای خود ایجاد کردند. در نقره‌کوبی و حکاکی ظروف، پایه‌های شمعدان یا بخوردانها، نوشتار اشعار فارسی به خطوط خوش نستعلیق جایگزین کتیبه‌های عربی شد.

منابع:

http://fa.wikipedia.org

http://www.aftab.ir