شاهکار معماری ایران

حوزه‌های علمیه از دیرباز جایگاه نظرپردازی و اندیشه‌ورزی فرهنگ پویای تشیع بوده است و عالمان آن به اذعان تاریخ، پیشتاز علومی چون فلسفه، فقه، کلام و حتی ادبیات بوده‌اند. هرچند این جایگاه علمی حوزه‌های علمیه در سال‌های اخیر به‌مراتب کم‌رنگ‌تر از گذشته این نهاد شده است و جامعه کمتر انتظار اندیشه‌ورزی حوزویان در حوزه‌های علوم جدید را دارد، هنوز هم هستند حوزویانی که اندیشیدن بر پایه فرهنگ اسلامی را وظیفه خود می‌دانند.

حجت‌الاسلام مهدی نجفی، یکی از طلاب حوزه علمیه خراسان که «طراحی ساختمان مسکونی از منظر آداب و احکام اسلامی» را موضوع پایان‌نامه سطح3 خود انتخاب کرده است، ابتدای هفته جاری در جمع تعدادی از استادان این حوزه به ارائه پایان‌نامه خود پرداخت. نجفی در گفتگو با شهرآرا، درباره اهداف خود از انتخاب این موضوع می‌گوید: ساخت مسکن با سبک و قواعد اسلامی دغدغه مهمی است که باید در حوزه‌های علمیه به‌ عنوان مراکز اندیشه‌ورزی اسلامی جدی گرفته شود.
وی با تاکید بر بحران هویتی که ریشه تغییر سبک معماری امروز در شهرهاست، ابراز می‌کند: در گذشته در معماری دانشگاه‌های غربی، از معماری اسلامی الگو می‌رفته‌اند؛ به‌ عنوان مثال کالج دانشگاه کمبریج الگوگرفته از دانشگاه الازهر مصر است.
نجفی دغدغه‌های مطرح شده رهبر انقلاب در حوزه سبک زندگی اسلام را محرک خود برای پیگیری این موضوع عنوان کرده و با انتقاد از تناسب نداشتن انبوه‌سازی‌های مسکن با الگوی ساخت‌وساز بنا در فرهنگ اسلامی، ابراز می‌کند: نوع طراحی برخی بناهای بدنه شهرها، تنها متناسب افرادی است که التزامی جدی به رفتار مذهبی ندارند.
وی با تاکید بر لزوم استفاده از قواعد، مبانی و فقه اسلامی در معماری اضافه می‌کند: متاسفانه امروز معماری اسلامی را برابر با معماری تاریخی و سنتی می‌دانند و بر این مبنا تنها با نگاه تاریخی به آن نگاه می‌کنند، این در حالی است که اسلام حرف‌هایی جدی هم در کلیات و هم در جزئیات و ریزه‌کاری‌های معماری بیان کرده است.
این کارشناس دینی می‌افزاید: متاسفانه در درس خارج حوزه‌های علمیه جای مباحث این‌چنینی خالی است و دیده می‌شود که حتی در ساختمان‌هایی که حوزه‌های علمیه برای سکونت طلاب خود می‌سازند نیز جزئی‌ترین اصول معماری اسلامی مانند استفاده نکردن از آشپزخانه‌های اوپن رعایت نمی‌شود.
وی با اشاره به اینکه در این پایان‌نامه مفاهیم و اصول و مبانی کلی معماری از منظر اسلام بیان شده است، ادامه می‌دهد: اسلام به جنبه‌های مختلف معماری اسلامی نظر داشته و در احادیث اسلامی بر مباحثی چون حقوق همسایه، مصالح ساختمان، جهت بنا و دسترسی‌ها به‌صراحت تاکید شده است.
نجفی ساختمان‌های امروزی را فقط تامین‌کننده نیازهای مادی ساکنان خود می‌داند و با بیان اینکه نمود فرهنگی مسکن در لابه‌لای ساخت‌وسازها فراموش شده است، تاکید می‌کند: امروز ثابت شده است که ساخت‌وسازها می‌تواند بر رفتار انسان تاثیر بگذارد، یعنی مسکن نه‌تنها آسایشگاه بلکه پرورشگاه ساکنان خود است.
وی رعایت مسئولیت، احترام به دیگران، مقابله با اسراف، توجه به عملکرد بنا و... را از اصول موردتوجه اسلام در ساخت بنا ذکر و اضافه می‌کند: در بناهای شاخص دوره اسلامی، رعایت حقوق دیگران، نمود فرهنگ و تمدن اسلامی، استفاده از مصالح بومی، پرهیز از اسراف و تفاخر و اصول فراوان دیگر مشاهده می‌شود که می‌توان با بررسی و جمع‌آوری دقیق آن‌ها، منشوری با عنوان «منشور معماری اسلامی» تدوین کرد.
وی در توضیح مصادیق رعایت این اصول در بناهای دوره اسلامی بیان می‌کند: در معماری این دوره مشاهده می‌کنیم که بناها کمتر دارای تزئینات و نماهای تفاخرآمیز است. ورودی بناهای خصوصی این دوره، دارای فیلتر‌های بصری و گذری است و بناها حتی از نظر کالبدی رو به قبله ساخته شده‌اند.
نجفی چهار اصل منفعت، زیبایی، باصرفه ‌بودن و استحکام را چهار شاخصه خانه‌سازی در اسلام عنوان کرده و می‌گوید: در فرهنگ اسلامی حتی به دوام، رنگ و استحکام مصالح نیز توجه شده است.
وی ابراز می‌کند: در این تحقیق به طراحی مطلوب داخل و خارج بناهای مسکونی از منظر اسلام توجه شده و بیان کرده‌ایم که اسلام حتی درباره فضاهای معماری نیز اصولی را عنوان کرده است.
نجفی افزود: به‌ عنوان مثال در اسلام بیان شده که باید در هر خانه فضایی به‌عنوان «مصلی» در نظر گرفته شود.
این کارشناس مذهبی ساخت اتاق میهمان و اتاق مخصوص زنان را از دیگر فضاهای مورد توجه در معماری اسلامی عنوان و ابراز می‌کند: وجود این فضاها و رعایت اصول و مکان ساخت آن‌ها می‌تواند از نظر روانی، بهداشتی، شرعی و... در میان ساکنان بنا تاثیر بگذارد.
نجفی، وسعت خانه را بنا بر روایات و احادیث اسلامی، از مصادیق خوشبختی فرد عنوان می‌کند و می‌افزاید: در این طرح، زیان‌های خانه‌های کوچک را از منظر دین و علوم روز بیان کرده‌ایم ولی نباید فراموش شود که بزرگ بودن مکان زندگی نیز باید با نیاز انسان متناسب باشد.
به گفته این کارشناس مذهبی، دین اسلام حتی در زمینه ارتباط و تعامل بنا با عناصر طبیعی همچون نور خورشید و جریان هوا نیز نکاتی بیان کرده است.
وی در پایان با اشاره به الزاماتی که باید در معماری شهرها به‌خصوص شهرهای مذهبی رعایت شود، ابراز تاسف می‌کند: شهرهایی مانند مشهد نیز از نظر رعایت اصول معماری اسلامی از سایر شهرهای کشور مستثنا نشده‌اند و ما در مطالعات خودمان مزیت یا عیب مشهودی در بناهای این شهرها ندیده‌ایم، در حالی که جا دارد شهری همچون مشهد با توجه به بار فرهنگی و تاریخی‌اش از این نظر در مدار توجه کارشناسان و مسئولان قرار
بگیرد.
مسعود نبی دوست